Ооржак Буян-оол оглу Самбуунуң 100 харлаан оюнга

Майныӊ 11-де Тываныӊ гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуӊ (ТГТШИ) эртем ажылдакчылары-биле тыва эртемниӊ эгелекчилериниӊ санынга кирип турар Ооржак Самбуу Буян-ооловичиниӊ салгалдары-биле ужуражылга эрткен. Ужуражылгага ТГТШИ-ниӊ эртем архивиниӊ эргелекчизи В.С. Салчак «С.Б. Ооржактыӊ допчу-намдары болгаш угу», а төрелдери – К.К. Сарыг-Донгак, Д.К. Севээн, С.О. Ооржак олар улуг өгбезиниӊ дугайында сактыышкыннары-биле үлешкеннер. ТГТШ-ниӊ хоочун эртем ажылдакчылары У.П. Бичелдей болгаш З.Б. Самдан сөс ап, репрессияныӊ каржы-дошкун чалгынынга буруудаттырган эртемденнер дугайында боттарыныӊ сагыш-сеткили-биле үлешкеннер.

Ким-оол Сарыг-Донгактыӊ «Барлык чурттуг эртемден» (Кызыл, 2009) деп номун катап үндүрер саналды чыылганнар деткээннер.

* * *

Ооржак Самбуу Буян-оол оглу 1916 чылдыӊ март 30-де Барыын-Хемчик кожууннуӊ Эрги-Барлык сумузунуӊ Ак-Хем деп черге малчын арат Ооржак Чавынчак оглу Буян-оол биле Хомушку Дакпай-оол уруу Тас оларныӊ өг-бүлезиниӊ тун оглу болуп төрүттүнген. 12 кады-төрээннерниӊ эӊ улуу болган.

Бичиизинден-не эртем-билигге сундулуг оол Эрги-Барлык сумузунуӊ девискээринге турган Ортаа-Шыраавылактыӊ Шарлан-Орук хүрээзинге эрги моол, таӊгыт бижиктерни моол, төвүт дылдарны бергедээшкин чок шиӊгээдип ап турган. Ооӊ соонда чайлаг школазынга, база бот-өөредилге-биле латин үжүктүг чаа тыва бижик чогааттына бергенде ону дораан-на өөренип апкан.

Эрги-Балыктыӊ чону 15 харлыг Самбууну 1931 чылда суму секретарынга, 1 чыл эрткенде суму даргазынга соӊгуп алганнар.

1935 чылда ол Москваныӊ КУТВ-че өөренип чорупкан.

Университетти (КУТВ) доозупканда, мергежилдиг, мөзү-шынарлыг аныяк кижини Кызылга "Аревэ шыны" солуннуӊ харыысалгалыг секретарынга соӊгаан. 1939 чылда Тыва Араттыӊ Революстуг Намыныӊ Төп Комитеди Самбуу Ооржакты Москвада Чөөн чүк улустарыныӊ институдунче очулдурукчу башкы кылдыр ажылдадып чоруткан. Ол аӊаа ажылдавышаан, ук институттуӊ аспирантуразынче конкурс ёзугаар кирип алгаш, "Капиталистиг эвес орук-биле ТАР-ны хөгжүдеринге ТАРН-ныӊ ролю" деп диссертация ажылын бижээш, эртем чадазын камгалаарынга белеткенип турган.

Самбуу Ооржак 1944 чылда Тывазынче чанып келгеш, баштай СЭКП Тыва обкомунуӊ идеология килдизиниӊ лекторлар бөлүүнге (1944 ч. сентябрь – 1946 ч. май),  ооӊ соонда Тываныӊ дыл, литература болгаш төөгүнүӊ эртем-шинчилел институдунга эртем ажылдакчызы болуп ажылдап турда (1946 ч. май – 1947 ч. октябрь), Совет чазакка удур суртаал нептереткен; партия ажылдакчыларынга (Тока, Куварин, Моломдай, онза сектор эргелекчизи Карцевке) удурланып, кыжанып, кедергей националистчи хөөннү илередип турган, ок-чепсектиг «чоннуӊ дайзыны», «аӊгыныӊ бүтпес идегеди» деп нүгүлдээш, 1947 чылда ону тудуп хоругдаан. Күрүнениӊ айыыл чок чериниӊ ажылдакчылары ооӊ бажыӊын үжеп-чиндээш, оон ок-бижек-даа, боо-чепсек-даа тыппааннар.

Ооӊ бажыӊынга 53 дугаарлыг аревэ кежигүнүнүӊ биледи, чуруктарлыг фотоальбом, "1941-1945 чылдарда Ада-чурттуӊ Улуг дайынынга эрес-маадырлыг күш-ажылы дээш" деп медаль, ук медальдыӊ 0369666 дугаарлыг шынзылгазы, хөй номнар, ТАРН-ныӊ программазы, Москваныӊ Востоковедение институдун дооскан диплому, ол институтка өөренип тургаш, кандидат минимумун дужаап алган дугайында профессор П.И. Фесенконуӊ ат салганы шынзылгазы, 148 арында парлаан диссертациядан өске чүү-даа чок болган.

Самбуунуӊ  кыска назыныныӊ иштинде кылып келген эртем ажылын Күрүнениӊ айыыл чок чорук комитединиӊ майору Меерович дээрзи ол черниӊ складында суккан деп шынзылга бижип каан болган.

2005 чылдыӊ октябрь 10-да Тыва Республиканыӊ Прокуратуразыныӊ № 13/49-88 дугаарлыг К.К. Сарыг-Донгакка чорутканы харыы бижиинде хараадынчыг мындыг медээ бар: «ССРЭ-ниӊ Күрүнениӊ айыыл чок чорук яамызыныӊ (МГБ) Тыва автономнуг область эргелелиниӊ складынга кадагалаары-биле 1948 чылда дужааттынган бижимелдер [диссертация] болгаш өске-даа документилер, шыгжап кадагалаар хуусаазы эрткенин барымдаалап узуткаттынган ужун, ук бижимелдерниӊ салым-хуузу моон ыӊай тодараттынмас болуп тур».

Ону Күрүнениӊ айыыл чок чериниӊ Тыва автономнуг область эргелелиниӊ начальниги полковник Петров баштаан орус омактыг офицерлер - подполковник Васильев, майор Меерович, Волков, Еськов, Кривошеев, партияныӊ Тыва обкомунуӊ онза сектор эргелекчизи Карцев, ТАО прокурорунуӊ дузалакчызы Байрол деп фамилиялыг орус омактыг херээжен база партия обкомунуӊ инструктору Артем Борбак-оол оларныӊ киржилгези-биле үш ай ажыг үеде хилинчектеп; чүгле дүнелерде байысаап, меге өчүктерни чогааткаш, дорамчылап, моорадыр эттеп, соп; адып, боолап өлүрер деп кыжанып тургаш, ооӊ холун туткаш адын салдыртып, 1948 чылдыӊ март 2-де баш удур белеткеп каан «меге өчүктерге» үндезилээн суд шиитпири-биле Самбууну 25 чыл хосталгазын казып, шыӊгыы чурумнуг хоругдал лагерьлерге херээн эрттирер кылдыр шииткеш, шөлүпкен.

Ооржак Самбуу суд соонда, 1947 чылдыӊ март 10-да, РСФСР-ниӊ Дээди Судунга кассациялыг билдириишкин (6 ама саазынга) бижээн. Ында мындыг одуруглар бар: "Күрүнениӊ айыыл чок чорук комитединиӊ ажылдакчылары Петров, Кривошеев, прокурорнуӊ дузалакчызы Байрол мени үш ай хиреде хилинчектевишаан, чугаалаваан, кылбаан чүүлдеримни кылган деп албадал-биле адым салдыртып турдулар"… "Судка херечилер Борбак-оол, Түгер, Вилижанин… мээӊ дүжүмге-даа кирип чорбаан чүүлдерни хөөдүп, мегелеп, немеп өчээннер-дир. Ол шуут нүгүл-дүр» …

РСФСР-ниӊ Дээди Судунуӊ кеземче херектериниӊ талазы-биле коллегиязы Тываныӊ область Судунуӊ шииткелин 1948 чылдыӊ май 11-де доктаалы-биле хевээр арттырган…

Ооржак Самбуу Москвага өөренип тургаш,1939 чылда партия кежигүнүнге кирген, а Тывага чедип кээрге, ону Тока-биле сөс каржыпкан дээш,  ынчан партия обкомунуӊ  инструктору турган Артем Борбак-оолдуӊ саналы-биле 1946 чылдыӊ май 10-да партиядан үндүргени, Самбуунуӊ буттарыныӊ адаанга уургайны шагда-ла казып, белеткеп эгелээниниӊ бир барымдаазы ол деп саназа чазыг эвес. Ону 25 чыл иштинде шыӊгыы корум-чурумнуг күш-ажыл лагеринге херээн эрттирери-биле шииткеш, Соӊгу чүктүӊ кадыг-берге ажылдарлыг шахталарынче чоргузуптарга өкпезиниӊ аарыы улам ханылааш, Казахстанныӊ Караганда чоогунда чес казар руднике ажылдап тургаш мөчээн. Ынчан ооӊ хары чаа-ла 33 турган…

 
По теме
ФГБОУ ВО «Тувинский государственной университет» приглашает 06  апреля 2024 г. учащихся и учителей школ, родителей, выпускников СПО на День открытых дверей по адресу: г. Кызыл, ул.
Студенты и преподаватели ЕГФ приняли участие в III Республиканской экологической конференции «Актуальные проблемы экологии и природопользования» - ТувГУ 26 марта на базе Лицея №16 им. Героя Советского Союза Ч.Н. Хомушку прошла III Республиканская экологическая конференция «Актуальные проблемы экологии и природопользования Республики Тыва»,
ТувГУ
Заместитель прокурора Республики Тыва утвердила обвинительное заключение по уголовному делу в отношении двух местных жителей, которые обвиняются в убийстве 17-летнего подростка лица группой лиц (п.
Прокуратура Республики Тыва
Минздрав Тувы и Научный центр проблем здоровья семьи и репродукции человека г. Иркутск подписали соглашение о сотрудничестве - Министерство здравоохранения В рамках этого документа предусматривается организация оказания медицинской помощи, специализированной, в том числе высокотехнологичной, медицинской помощи детскому населению,
Министерство здравоохранения
Новости - Росздравнадзор Счетчик обращений граждан и организаций Поступило 43506 на рассмотрении 6541 решено 36965 ВРАЧ ВРАЧ Мониторинг безопасности лекарственных препаратов Контроль качества лекарственных средств Мониторинг ассортим
Росздравнадзор
“Дорогие друзья! Поздравляю Вас с Международным днем театра! Театр обогащает нашу жизнь новыми красками, дарит эмоции, заряжает жизненной силой, заставляет трепетать сердца и сопереживать.
Министерство культуры